Transformatiekracht - de leiderschapspodcast Wendy Kwaks

Na een mooie rondleiding spreek ik Kees Turnhout, directeur van de Port of Den Helder, over de ontwikkelingen in de haven. Waar ik voor mijn gevoel in een uithoek van Nederland ben beland, denkt Kees daar heel anders over: Den Helder is het middelpunt van Nederland, wanneer je ook het grondgebied van Nederland op de Noordzee meetelt. En er gebeurt ook nog eens veel in de haven, wat het zeer de moeite maakt om er eens wat tijd door te brengen.



Al in de tijd van Napoleon was Den Helder van strategisch belang. In onze moderne tijd neemt dat strategische belang weer toe. Den Helder is nu al een belangrijke energiehub aan de Noordzee (zo'n tachtig procent van het Noordzee aardgas komt in Den Helder op het land via gaspijpleidingen), maar met de snelle ontwikkeling op het gebied van duurzame energie gaat die rol sterk veranderen. De haven ontwikkelt zich tot dé pitstop haven aan de Noordzee voor logistieke dienstverlening, onderhoud en bevoorrading, om op die manier de energietransitie te faciliteren. Om een energietransitie te bereiken, is een haventransitie nodig, aldus Kees.



Kees spant zich volop in voor samenwerking met vele partners, zoals de Koninklijke Marine, de Kustwacht, de provincie, de gemeente en offshorebedrijven. Samen brengen ze hun belangen zo veel mogelijk bij elkaar om echt verschil te kunnen maken - van de economische ontwikkeling van de kop van Noord-Holland, de veiligheid van Nederland en de infrastructuur op de Noordzee en verduurzaming. Het maakt het betekenisvol werk.


Nieuwe ontwikkelingen kunnen verschillende effecten op je hebben, sluit Kees af: je wilt er van weglopen, je verzet je ertegen, of je omarmt ze als kans. Alleen die laatste weg brengt je de mooie dingen in het leven.

In deze podcast het verhaal van Sheltersuit; een organisatie die van zichzelf zegt dat ze niet dé oplossing heeft, maar een tussenoplossing. Er is heel wat mogelijk door het gat in te vullen tussen het ontstaan van een probleem en het moment dat een meer duurzame oplossing kan worden gevonden. Ook dat vergt transformatiekracht: beginnen, waar anderen alleen toekijken, en zo op weg gaan naar grotere mogelijkheden.
Sheltersuit levert hulp aan daklozen, door ze een pak of eenpersoonstentje uit te reiken waarmee ze warm blijven en beschutting hebben. Begonnen na het overlijden van een dakloze man in Enschede heeft de organisatie inmiddels al zo'n 30.000 mensen in vele landen geholpen. Het maakt duidelijk dat wat begint met de inzet van één persoon, de potentie om heeft om uit te groeien tot iets groots dat levens verandert.
En Sheltersuit doet meer. Het is een social enterprise die negen nationaliteiten aan het werk heeft, waaronder vluchtelingen en mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Er komt heel wat bij kijken om deze mensen te ondersteunen. Ook zet de organisatie zich in voor duurzaamheid, bijvoorbeeld door het hergebruik en het upcyclen van materialen. Zo maakt een kleine organisatie een groot verschil, door gewoon te beginnen, onderweg te leren in samenwerking met andere organisaties en de doelgroep, en zo een steeds grotere bijdrage te leveren. De krachtige inzet van deze mensen maakt nederig.  

Wat is de toekomstvisie voor Nederland? Dat is een van de onderzoeksvragen waaraan het Planbureau voor de leefomgeving (PBL) bijdraagt. Welk scenario ook wordt gekozen, het is duidelijk dat onze leefomgeving onder druk staat.



We willen ruimte voor wonen, mobiliteit, landbouw, natuur en voedselvoorziening. En voor luchthavens, industrie, defensie, recreatie en bedrijven. Keuzes daarover moeten worden gemaakt tegen een achtergrond van natuurbehoud, het verbeteren van de waterkwaliteit, de reductie van de broeikasgasuitstoot, het behoud van biodiversiteit en internationale klimaat- en stikstofdoelen. Het is al met al een behoorlijk complexe puzzel om de leefbaarheid in ons land te behouden en vergroten.



Bram Bregman, hoofd van de Sector Natuur en Landelijk Gebied bij het PBL, vertelt hoe het PBL belangen afweegt en de politiek adviseert bij het maken van keuzes. De opgaven zijn talrijk, wat een hoop werkdruk oplevert voor het relatief kleine PBL. Hij spreekt open over zijn wens om het werk anders te organiseren voor zijn collega's, zodat er meer balans ontstaat. Hij wil bijdragen aan een instituut dat opener en dynamischer wordt, zich meer verbindt met partners en de samenleving, om zo de belangen van de leefomgeving meer mee te wegen.


Gezien alles wat we in Nederland doen is het volgens Bram essentieel om de leefbaarheid van ons land te vergroten. Niet alleen voor nu, maar ook voor toekomstige generaties. Een systeemaanpak volstaat niet meer. De leefomgeving moet het uitgangspunt zijn, getuige ook de steeds mondiger wordende burger die hier volop aandacht voor vraagt. Dezelfde beweging voorziet Bram ook voor het PBL zelf. 
Bram hanteert drie leidende principes voor transformatie, of het nou gaat om ons land of zijn eigen afdeling: rust en ruimte, in verbinding met anderen staan, en elkaar iets gunnen. Dat die manier van werken een uitdaging is in de drukte van alledag, dat voelt hij elke dag. Het motiveert hem echter volop om zich er voor in te zetten en het morgen een beetje beter te doen dan vandaag.

Werken ambtenaren voor de samenleving of staan ze ten dienste van de minister? Het juiste antwoord is natuurlijk: beide, maar er zit een behoorlijk spanningsveld tussen die rollen. Zoveel zelfs, dat het ambtenaren belemmert voortvarend transitietaken op te pakken.



Dit is een van de conclusies van Rik Braams, die de afgelopen vier jaar vanuit het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat promotieonderzoek deed naar wat hij De Transformatieve Overheid is gaan noemen. Rik ontdekte dat bestaande bestuurlijke tradities ambtenaren geen legitimiteit geven om te handelen in transities. Als ambtenaren lange termijn transitietaken willen oppakken, komen ze in de knel met tegenstrijdige waarden zoals rechtmatigheid, legitimiteit en efficiency, en met politieke wensen op de kortere termijn. Dat móét anders. De overheid moet zelf transformeren, om een rol van betekenis te kunnen spelen in maatschappelijke transities.


Om dat proces te richten en te ondersteunen is volgens Rik een nieuwe bestuurlijke traditie nodig; die van de Transformatieve Overheid. Zo'n traditie kan zorgen voor de kaders voor toekomstbestendig overheidshandelen. Rik gaat er in ieder geval de komende jaren mee verder vanuit TNO Vector, omdat hij ziet dat verschillende veranderingen zó belangrijk zijn, dat we niet mogen blijven hangen in het oude systeem. Alleen als iedereen zijn rol pakt, kunnen maatschappelijke transities slagen.

Voor deze podcast was ik te gast bij kapitein-luitenant ter zee Erik Noordam, projectleider van Dienjaar Defensie. Dienjaar Defensie is een innovatief concept voor het binden van jonge mensen en zij-instromers aan een toekomstbestendige krijgsmacht. Het biedt een laagdrempelige kans om te ervaren wat het is om militair te zijn en tegelijkertijd een bijdrage te leveren aan onze veiligheid. Deelname aan dit programma is, in tegenstelling tot de dienstplicht zoals we die vroeger kenden, gebaseerd op intrinsieke motivatie en vrijwilligheid.



Het is de tweede keer dat Erik aan de basis staat van een omvangrijk programma om meer mensen te betrekken bij de krijgsmacht. Eerder stond hij aan de wieg van het programma Defensity College, dat studenten een maatschappelijk relevante bijbaan bij Defensie biedt. De logische vraag is dus of het de tweede keer makkelijker is.
Het blijkt niet zo te zijn. Defensity College begon bottom up, Dienjaar gaat top down. De eerste keer was er nauwelijks geld en politieke aandacht, nu volop. Ook de maatschappelijke context is inmiddels veranderd. Het betekent dat Erik weer alle zeilen moet bijzetten, en met zijn team hard trekt aan de organisatie en de inrichting van het nieuwe programma.



Een ding weet je zeker, als je Erik ergens verantwoordelijk voor maakt, gaat het hard. Dienjaar Defensie ging in enkele maanden van concept naar start. Lessen worden gaandeweg geleerd en meteen verwerkt. Waar in september 2023 werd gestart met een eerste groep van 125 dienjaarmilitairen, nam de belangstelling snel fors toe. Er nemen nu zo´n 600 mensen deel en binnen drie jaar hoopt Defensie het aantal van 1.000 te halen.



Volgens Erik werkt het omdat Defensie volop in de belangstelling staat, en omdat mensen inzien dat een jaar bij de krijgsmacht ook voor hen persoonlijk een interessante ervaring is. Het mes snijdt zelfs aan drie kanten: het Dienjaar draagt bij aan de vulling van Defensie, stimuleert deelnemers in hun professionele en persoonlijke ontwikkeling en is van maatschappelijk belang door de focus op onze nationale veiligheid en het verbinden van mensen uit alle hoeken van de samenleving.


Erik vertelt tot slot welke leiderschapskwaliteiten behulpzaam zijn om voorop te kunnen gaan bij sociale innovaties. Net als bij zijn grote interesse en hobby roeien is het team van belang, in combinatie met de kracht van elke individuele speler die maximaal bijdraagt om samen tot een topprestatie te komen.

60 miljoen ton afval. Dat produceren we in Nederland met z’n allen per jaar. Zo’n 80 procent wordt gerecycled, waarbij energie en grondstoffen worden teruggewonnen, maar de rest wordt verbrand. Het is allesbehalve een duurzame oplossing. Hoe het beter kan, dat bespreek ik met Elisah Pals, die in 2018 het initiatief Zero Waste naar Nederland haalde en zelf afvalvrij ging leven. 
Elisah is een duizendpoot. Ze is klimaatpsycholoog, spreker, adviseur, campaigner, adviseur, docent, columnist, adviseur en klimaatburgemeester van Breda. In al deze rollen inspireert en motiveert ze mensen om afvalvrij te leven, en stimuleert ze gedragsverandering. Zelf geeft ze alvast het goede voorbeeld. Ze is niet van het wensdenken, over wat een ander, elders en vooral later moet doen om problemen op te lossen. Ze laat zien hoe het moet en deelt kennis en verhalen over wat we hier en nu zelf kunnen bijdragen, door samenwerking. 


Hoewel duurzaamheid en circulariteit inmiddels trending topics zijn, is onze samenleving er toch nog steeds eentje van "gemak, goedkoop en snel weggooien". Elisah weet dat er een systeemverandering nodig is om het tijd te keren, en ze laat zien wat er nodig is om van een wegwerpmaatschappij naar een duurzame maatschappij te komen. Hoewel ze inmiddels heel veel mensen bereikt met inspirerende campagnes, heeft ze nog regelmatig het gevoel dat ze tegen de stroom in moet roeien. Wat deze verschilmaker inspireert om door te gaan én wanneer ze tevreden is, dat hoor je in  aflevering 18 van Transformatiekracht - de leiderschapspodcast.