De Verwondering Podcast NPO 2 / KRO-NCRV

Vrede op aarde: Awraham Soetendorp zet zich er al een leven lang voor in. Steeds weer zoekt hij naar verbinding en dialoog. Hoe houdt hij hoop in tijden van oorlog en conflict? En wat troost hem als de angst de overhand krijgt? Hij spreekt erover met Annemiek Schrijver in een nieuwe aflevering van tv-programma De verwondering.

Dit jaar verscheen het boek Levenslessen van een rabbijn, waarin Awraham Soetendorp de belangrijkste inzichten uit zijn leven deelt.  Ook blikt hij -op de vooravond van zijn tachtigste verjaardag- terug op zijn bewogen leven. Het boek werd verkozen tot Best Theologisch Boek van 2023. Soetendorp werd geboren tijdens de Tweede Wereldoorlog, waarna hij als baby bij pleegouders werd ondergebracht. Zijn joodse ouders doken onder en werden na de oorlog met hun kind herenigd, dat compleet van hen vervreemd was. Het tekende zijn leven.

Veertig jaar lang was Soetendorp rabbijn van de Liberaal Joodse Gemeente in Den Haag.  Vanuit deze rol zette hij zich in voor dialoog, ontmoeting en vrede. Verdriet en woede mogen niet de overhand krijgen, betoogt hij, de balans moet doorslaan naar hoop en optimisme. ‘Eigenlijk is de belangrijkste vraag: hoe hou je hoop als er geen hoop meer is?’, zei hij onlangs in dagblad Trouw. 

Dat Soetendorp altijd zoekt naar verbinding, kwam ook tot uiting tijdens een uitzending van Buitenhof. Hierin schudde hij jongerenimam Shamier Madhar de hand. ‘Jij en ik houden elkaars hand vast, en doen dat met het hart. We kunnen verschillen van mening, maar we houden elkaar vast.’ De twee deden een oproep om te blijven zoeken naar de overeenkomsten tussen de religies. Zelfs met alles wat er gebeurt in de wereld blijft Soetendorp vertrouwen in de goedheid van de mens: 'Ja, ik ben ervan overtuigd dat wij erin zullen slagen om van deze wereld een paradijs te maken.' Hoe blijft hij zo hoopvol? Hij vertelt het Annemiek Schrijver in een nieuwe aflevering van De Verwondering.

Als klein meisje had uitvaartbegeleider Susanne Duijvestein al een fascinatie met de dood. Ze bestudeerde dode vogels en insecten, en al de levende organismen die hierop afkwamen. Zo leerde ze al vroeg dat de dood altijd nieuw leven aantrekt. Angst voor de dood had ze nooit. Sterker nog: het idee van de dood voelde vertrouwd en als thuiskomen. Tijdens de pubertijd werd deze aantrekkingskracht steeds groter: ‘Ik heb altijd een intieme relatie gehad met de dood. Ik dacht: daar vind ik vrede en rust.’ Het resulteerde in zelfdestructief gedrag. Op haar veertiende raakte ze onderkoeld tijdens een alcoholvergiftiging, waarna haar moeder haar in slaap wiegde om weer warm te worden. ‘Tot op de dag van vandaag ontroert me dat, wat voor kwaliteit dat was van mijn moeder.’
 
Susanne ging zich na haar pubertijd steeds meer richten op hard werken en presteren. Op haar negentiende begon ze met werken bij een grote bank, nog voordat ze was afgestudeerd. In tien jaar tijd bouwde ze een bloeiende carrière op. Toch werd ze op een dag wakker met een knagend gevoel: ‘Ik had een heel net aangeharkt tuintje voor de buitenwereld, terwijl ik eigenlijk wilde verwilderen.’ Toen ze plots een kinderwens kreeg maakte ze een ferm innerlijk besluit: ‘ik kies voor het leven.’
 
Haar keuze voor het leven betekende ook werk maken van haar passie voor de dood. Ze begon als begrafenisondernemer, met een eigen visie: ‘Ik wil in onze westerse context een ander licht schijnen op de dood en rouw. Het hoeft niet akelig of grimmig te zijn. Toen mijn relatie met de dood inniger werd, kwam ik meer tot leven.’

Bestaat reïncarnatie? Schrijver Bas Steman is er nog niet helemaal over uit. Zeker is wel dat zijn ervaringen sterk in die richting wijzen. Tijdens een regressietherapie – een vorm van therapie waarmee je vroegere ervaringen zou kunnen herbeleven – ervoer hij dat hij een parachutist was, tijdens de Slag om Arnhem. Op de vraag van de therapeut ‘Wie was je?’ antwoordde Bas: ‘Morgan’. Er bleek slechts één Morgan bij Arnhem te zijn gesprongen en gestorven: Morgan Probert.
 
Het was voor Bas – die weinig moet hebben van ‘zweverij’ - een verpletterende ervaring. ‘Ik was helemaal vervreemd van mezelf. Alsof ik net een aardbeving had meegemaakt, onder het stof, mijn haar in de war… Ik kon alleen maar huilen.’ Allerlei toevalligheden uit Bas’ leven kwamen plots in een nieuw licht te staan. Als twintiger, lang voordat hij Morgan op het spoor was, kreeg Bas een enorme angstaanval vlak voor hij met een groep vrienden ging skydiven. Normaal gesproken hield hij enorm van de adrenalinekick, maar hij wilde het vliegtuig niet in. ‘Ik hoorde in mezelf: als je dit doet, ga je dood’.
 
Bas zocht contact met de familie van Morgan in Wales. Toen hij Glenys ontmoette, de nog levende zus van Morgan, hadden beiden sterk het gevoel dat ze elkaar eerder hadden ontmoet. ‘Dat is enorm helend geweest, voor ons allebei’.
 
Bas schreef een roman over Morgan, Morgan, een liefde, gebaseerd op zijn eigen ervaringen. Met Annemiek Schrijver spreekt hij over hoe hij sinds Morgan is veranderd. ‘Het zou best kunnen dat we allemaal golven zijn, in een grote zee. Misschien heeft iets van de golf van Morgan de Basgolf aangeraakt.’ Zijn angst voor de dood is verdwenen. ‘Uiteindelijk gaan we allemaal weer terug in de zee.’

Tijdens haar burn-out ontdekte Mirjam van der Vegt de stilte als groots avontuur. Ze vertelt erover aan presentator Annemiek Schrijver in De verwondering: ‘De stilte is de hele tijd aanwezig, de vraag is: hoe ben jij aanwezig?’
 
Toen Mirjam van der Vegt na een drukke werkdag wilde aanbellen bij een buurvrouw kreeg ze haar arm niet meer omhoog. Het was het begin van een zware periode waarin ze uitval kreeg in armen en benen. Ze bezocht meerdere dokters en werd chronisch ziek verklaard. Totdat ze bij een gepensioneerde neuroloog kwam die echt de tijd voor haar nam. ‘Hij stak bij elk gesprek een kaarsje voor me aan en bracht me langzaam terug bij mezelf.’ Ze besefte dat ze de weg naar binnen moest afleggen en ruimte moest maken voor rust en stilte in haar leven.
 
Om bij die stilte te komen, moest ze eerst haar ongemak onder ogen zien. ‘Als je de stilte wilt ontdekken, moet je eerst heel ongemakkelijk durven worden. De monniken zeggen: “Als je niet stil kan worden, wordt dan langer stil”.’ Haar bevindingen schreef ze op in het boek ‘De kracht van rust’, dat werd verkozen tot het beste spirituele boek van 2021.
 
Elk jaar staat bij Mirjam een ander woord centraal. Dit jaar is dat woord ‘eenvoud’. Het betekent dat ze volop aan het snoeien is in haar leven: ‘Ik heb laatst mijn olijfboom gesnoeid. Iedereen bewonderde zijn grootte, maar het hart zat er niet meer in. Nu is alleen de kern nog over, en verschijnen er weer frisse groene takjes.’ 

Volgens theatermaker Alexandra Broeder lijken theater en kerk op elkaar. Want juist daar zijn antwoorden te vinden op hedendaagse vragen. ‘Het zijn allebei plekken waar je een ruimte instapt van niet-weten. Je mag er onderwerpen onderzoeken zonder een antwoord te hebben.’


Bij de voorstellingen van Alexandra Broeder ben je als publiek nooit zomaar toeschouwer. Je wordt in haar werk meegenomen en krijgt een spiegel voorgehouden. Altijd probeert ze taboeonderwerpen bloot te leggen, zodat ze bespreekbaar en dragelijker worden. Zo reflecteerde ze onlangs samen met haar publiek op de angst voor de dood. 


Alexandra maakt zich zorgen over de toenemende psychische klachten van jongeren. Haar werk heeft altijd al een sterk ritueel karakter gehad, maar sinds haar vriendschap met pastor Arjan Broers, ziet ze steeds meer parallellen tussen theater en kerk. Rituelen kunnen helpen, gelooft ze. ‘Wat jongeren nu horen is dat ze zelf alles uit het leven moeten halen. Ze groeien op zonder spirituele dimensie. Maar er is ook iets groters waar je aan mee kunt doen.’  

Een levenswerk: zo noemt Judith Koelemeijer haar biografie van Etty Hillesum. Met gretige nieuwsgierigheid dook ze in het leven van de Joodse dagboekschrijfster, die tachtig jaar geleden werd vermoord in Auschwitz. Toen tijdens het schrijfproces Judiths moeder de diagnose ALS kreeg, gingen de woorden van Etty anders tot haar spreken. ‘Omstandigheden kun je niets aan doen, maar hoe je daarmee omgaat is jouw vrijheid, dat is een keuze.’ 

Sinds de eerste publicatie van haar dagboeken en brieven hebben de geschriften van Etty Hillesum wereldwijd miljoenen lezers geïnspireerd. In haar dagboeken schrijft de jonge Joodse vrouw over haar innerlijke wereld en haar spirituele inzichten. Juist deze persoonlijke bloei tegen de achtergrond van de Tweede Wereldoorlog is wat veel lezers troost biedt. Maar wie was Etty Hillesum nou eigenlijk? Judith Koelemeijer werkte jarenlang aan haar biografie, waarvoor ze diepgravend onderzoek deed. ‘Toen ik eenmaal aan het schatgraven was en de eerste goudklompjes gevonden had, kon ik niet meer stoppen.’

Tijdens het schrijfproces kreeg Judiths moeder de diagnose ALS. Judith heeft haar samen met haar vader tot haar overlijden verzorgd: ‘Ik liet het boek uit mijn handen vallen en zei: ik ga mijn moeder verzorgen.’ Kort na de publicatie van het boek overleed ook haar vader. Hij keek de dood moedig in de ogen, wat Judith mateloos inspireerde: ‘mijn vader heeft me niet alleen geleerd te leven, maar ook hoe te sterven.’ 
Door deze gebeurtenissen gingen de woorden van Etty Hillesum op een andere manier tot Judith spreken. Etty’s teksten lieten haar inzien dat wij over onvermoede krachten bezitten, en dat we veel meer aankunnen dan we denken. ‘Tijdens de oorlog stijgt Etty Hillesum boven zichzelf uit. Ze ontdekt dat er meer is dan die angstige stem in haar. Het is mogelijk om die stem los te laten en de liefde in jezelf op te graven.’