Παραμύθια της Μικράς Ασίας

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Παραμύθια της Μικράς Ασίας

Μια σειρά ηχητικών αφηγήσεων από το Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη, που φιλοδοξούν να φέρουν τους ακροατές σε επαφή με τη λαογραφική παράδοση της Μικράς Ασίας, έτσι όπως αυτή μεταφέρθηκε μέσα από την ιστορική πηγή των Μικρασιατικών Χρονικών. Τα Μικρασιατικά Χρονικά αποτελούν την πρώτη συστηματική καταγραφή παραδόσεων από τη Μικρά Ασία, σχεδόν αμέσως μετά την Καταστροφή. Οι ιστορίες οφείλουν μεγάλο μέρος της γοητείας τους στους αφηγητές. Η γνωστή παραμυθού και πρωτοπόρος της νεο-αφήγησης Σάσα Βούλγαρη, ο πολυπράγμων σκηνοθέτης-ηθοποιός Κώστας Γάκης, και η εικαστικός- αφηγήτρια Καλλιόπη Λιαδή είναι οι καλλιτέχνες που αφηγούνται με τον δικό τους μοναδικό τρόπο παραμύθια που επέλεξαν οι ίδιοι μέσα από τα Μικρασιατικά Χρονικά.

Episodios

  1. Ο πετεινός και ο Σαρανταμπελάς

    27/12/2022

    Ο πετεινός και ο Σαρανταμπελάς

    Το παραμύθι «Ο Πετεινός και ο Σαρανταμπελάς» προέρχεται από την περιοχή των Βουρλών (τουρκικά Urla), δυτικά της Σμύρνης, έναν τόπο με ελληνική παρουσία που ανάγεται στην αρχαιότητα, καθώς ταυτίζεται με την ιωνική πόλη των Κλαζομενών, ένα από τα αρχαιότερα λιμάνια στον κόσμο. Κατά τον 19ο και έως τις αρχές του 20ού αιώνα, η περιοχή γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη. Η πλειοψηφία του πληθυσμού ήταν Έλληνες. Ενδεικτικά, το 1914 η πόλη αριθμεί 24.711 Έλληνες και 9.361 Τούρκους κατοίκους. Γεννέτηρα του Γιώργου Σεφέρη, τα Βουρλά ερημώνουν το 1922, ενώ ένα μεγάλο τμήμα της πόλης καταστρέφεται ολοσχερώς.     «Ο Πετεινός και ο Σαρανταμπελάς» θησαυρίζεται στη συλλογή παραμυθιών Χ.Ν. Παπαδόπουλου - Κ.Ν. Δεμερτζή, στον Δ' τόμο των Μικρασιατικών Χρονικών (1948), αλλά ο τίτλος δόθηκε από την αφηγήτρια Καλλιόπη Λιαδή.    Το συγκεκριμένο παραμύθι αφηγήθηκε στους επιμελητές η Παρασκευή Βερώνη «[...] ετών 60, αγράμματη γυναίκα απ' τα Βουρλά, απ' όπου έφυγε στα 1922». Γεννημένη στη Νάξο, η Παρασκευή Βερώνη εγκαταστάθηκε σε νεαρή ηλικία στη Σμύρνη και «Ο Πετεινός και ο Σαρανταμπελάς» ήταν ένα από τα παραμύθια που τής αφηγούνταν η μητέρα της. Ωστόσο, όπως δηλώνει η "κόνα" Βερώνη, το άκουγε συχνά και από άλλες γειτόνισσες των Βουρλών.    Πρόκειται για ένα ευτράπελο παραμύθι με μοτίβο που συναντάται σε πολλά μέρη του κόσμου και με παραλλαγές σε όλη την Ελλάδα.  Στην πιο κλασική του εκδοχή αντιστοιχεί στον Παπουτσωμένο Γάτο, μόνο που εδώ έχουμε τον πετεινό που παίρνει την πρωτοβουλία και με τα τεχνάσματά του αλλάζει τη ζωή του φίλου του.  Έχει ενδιαφέρον το ότι μέσα από την αφήγηση δίνονται πολιτισμικά και κοινωνικά στοιχεία της εποχής αλλά και της περιοχής. Μας δίνονται πληροφορίες για τη φυτο-ποικιλότητα της περιοχής (ο βασιλιάς περνά από αμπέλια, κτήματα και περβόλια). Αναδεικνύεται, επίσης, ότι η ιδιοκτησία αμπελιών συνιστά σημαντικό κριτήριο για κοινωνική και οικονομική αναγνώριση και επιβεβαίωση, εξού και το όνομα που δίνει ο έξυπνος πετεινός στον άβουλο σύντροφό του: Σαρανταμπελάς. Μας δίνεται και μια επιπλέον πληροφορία: o βασιλιάς αποφασίζει να παραμείνει στο παλάτι του γαμπρού του, του Σαρανταμπελά "για εξοχή παντοτινή", όπως έχει καταγραφεί. Υπάρχει, δηλαδή, στη σκέψη της αφηγήτριας η έννοια του άστεως και του προορισμού αναψυχής, κάτι που δείχνει ότι ο "παραθερισμός" ήταν μια πολυτέλεια που τουλάχιστον ένα μέρος της κοινωνίας απολάμβανε. Τέλος, ένα ακόμα σημαντικό στοιχείο είναι το ότι στη συγκεκριμένη παραλλαγή του παραμυθιού, ο άνθρωπος, εξ αρχής, κάνει παρέα με το ζώο που τον βοηθά - "ματζί τρώγανε, ματζί πίνανε" και συνομιλεί μαζί του χωρίς να εκπλήσσεται για την ικανότητά του να μιλάει με ανθρώπινη λαλιά. Γενικότερα, είναι ένα κεφάτο, ανάλαφρο και διασκεδαστικό παραμύθι, που η ντοπιολαλιά και τα σχόλια που έμμεσα κάνει η αφηγήτρια το κάνουν ακόμα πιο ζωντανό και ξεχωριστό. Καλλιόπη Λιαδή, εικαστικός - αφηγήτρια

    8 min
  2. Το φυλαχτό και ο γκιουζέλ πατσατζής

    16/11/2022

    Το φυλαχτό και ο γκιουζέλ πατσατζής

    Το παραμύθι "Το φυλαχτό και ο γκιουζέλ πατσατζής" προέρχεται από τα Σώκια ή Σόκε (τουρκικά Söke). Κοντά στο Κουσάντασι και απέναντι από τη Σάμο, τα Σώκια ταυτίζονται με την αρχαία πόλη Ανέας (ή Αννάιας). Εύπορη πόλη με πλούσια παραγωγή και εμπορική δραστηριότητα, τα Σώκια κατοικούνται αδιάλειπτα από τα αρχαία χρόνια. Το βαμβάκι, τα δημητριακά, καθώς και τα ορυχεία λιγνίτη στον 20ό αιώνα, προσελκύουν εργάτες από τις γύρω περιοχές και την Ελλάδα. Το 1910, η πόλη έχει περίπου 10.000 κατοίκους (το νούμερο αυτό ποικίλει ανάλογα με την πηγή), οι μισοί από τους οποίους είναι Έλληνες. Με την Έξοδο, η πόλη ερημώνεται και αλλάζει φυσιογνωμία.   Όπως και όλες οι υπόλοιπες ιστορίες, θησαυρίζεται στη συλλογή των Χ. Ν. Παπαδόπουλου και Κ. Π. Δεμερτζή "Τραγούδια και Παραμύθια της Ανατολής", όπως αυτή παρουσιάζεται στον Δ' τόμο της ιστορικής έκδοσης Μικρασιατικά Χρονικά. Την ιστορία αυτή αφηγήθηκε στους επιμελητές ο Στέφανος Παπακωνσταντίνου "τα παραμύθια [του οποίου] είναι γεμάτ' από τύπους λόγιους, τα δίνουμ' όμως γιατί δείχνουν την ψυχολογία του λαού που τα μεταχειριζόταν".  Μια κοπέλα επιλέγει να πάρει τη ζωή στα χέρια της, να ενταχθεί και να τα καταφέρει σε μια ανδροκρατούμενη κοινωνία, έχοντας όμως απαρνηθεί το φύλο της. Όπως γίνεται αρκετές φορές σε αντίστοιχα παραμύθια, κόβει τα μαλλιά της, φοράει ανδρικά ρούχα και αναζητά δουλειά, προχωράει όμως ακόμα περισσότερο: μαθαινει μια τέχνη και αποκτά δική της επιχείρηση, ένα πατσατζίδικο. Γίνεται ο Γκιουζέλ Πατσατζής, για τους πελάτες της και όσους συναναστρέφεται.  Στο παραμύθι αυτό γίνεται μια αναφορά στο πρώτο μεταναστευτικό κύμα των αρχών του 20ού αιώνα: ένα πουλάκι, που ο ήρωας μας κυνηγάει για να πάρει από το ράμφος του το φυλαχτό της αγαπημένης του, πετάει τόσο μακριά που φθάνει - και αυτός που το ακολουθεί - στην Αμερική!  Και εκεί η συναντά τον "βασιλιά της Αμερικής" που λαμβάνει ριγάλο (δώρο) από το "βασιλιά της Τουρκίας" σταφύλια! Η λαϊκή αφήγηση έχει την άδεια να δώσει τους παραμυθιακούς τίτλους τιμών στους άρχοντες των δύο τόπων, ενώ παράλληλα σχολιάζει: "δεν είχαν ταξιδέψει αυτοί (της Αμερικής) στα μέρη μας να δουν τι βγάζει η Μικρασία!", καταδεικνύοντας, χωρίς να το γνωρίζει, και τη δυσκολία του συγκεκριμένου ταξιδιού, αλλά και τη σπανιότητά του.  Πρόκειται, γενικότερα, για ένα τρυφερό και συνάμα αλέγκρο παραμύθι, που δίνει ιδιαίτερη αξία στην αλληλοκατανόηση και τον αλληλοσεβασμό ανάμεσα στο ζευγάρι, και γι' αυτό γίνεται ακόμα πιο ξεχωριστό.  Καλλιόπη ΛιαδήΕικαστικός, αφηγήτρια

    11 min
  3. Η Χιονίστρα

    15/09/2022

    Η Χιονίστρα

    Η Χιονίστρα προέρχεται από την Κίο της Βιθυνίας (σήμερα Gemlik). Ιδρύεται τον 7ο - 8ο αιώνα π.Χ.από Μιλήσιους και λόγω της κομβικής της θέσης στις ακτές της Προποντίδας, παραμένει ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του ελληνισμού, τόσο στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας όσο και αργότερα. Στα 1919, ο πληθυσμός της ανέρχεται σε περίπου 5.000 κατοίκους, εκ των οποίων 4.630 ήταν Έλληνες. Με την καταστροφή, η πόλη ερημώνεται και οι κάτοικοί της ιδρύουν πια στην Ελλάδα νέους οικισμούς, όπως η Νέα Κίος στην Αργολίδα.  Η Χιονίστρα μας παραδίδεται στον 4ο –και εξαντλημένο– τόμο των Μικρασιατικών Χρονικών (1948). Συμπεριλαμβάνεται στη συλλογή παραμυθιών της Ελπινίκης Σταμούλη Σαράντη, μίας από τις πιο πλούσιες συλλογές Μικρασιατικών παραμυθιών. (Τα ηχογραφημένο παραμύθι Χρυσομέλικα και Χρυσοτσάκατα Κοριτσάκια, το οποίο θα βρείτε στο podcast μας, προέρχεται από την ίδια συλλογή).  Ένα από τα πιο αγαπημένα λαϊκά παραμύθια όλων των εποχών, η Χιονάτη, γνωστή από τη συλλογή των αδερφών Grimm και στις μέρες μας διάσημη, λόγω της ταινίας του Walt Disney, αλλά από και νεότερες κινηματογραφικές εκδοχές της, συναντάται εδώ σε μια ωραιότατη Μικρασιάτικη παραλλαγή. Το θέμα του παραμυθιού είναι ιδιαίτερα αγαπητό και διαδεδομένο στη Μ. Ασία, και στις ελληνικές παραλλαγές του, βρίσκουμε ένα πλήθος από ωραιότατα μοτίβα, καθώς και διαφορετικές πλοκές στην εξέλιξη της ιστορίας. Είναι για μένα τιμή και χαρά να βοηθήσω να γνωστοποιηθεί στις νεότερες γενιές το παραμύθι, σε μια ελληνική του εκδοχή, μέσα από το προφορικό “ζωντάνεμα” του, στο podcast του Ιδρύματος Λασκαρίδη. Στην αφήγησή μου, έμεινα πολύ κοντά στο πρωτότυπο κείμενο και πρόσθεσα μόνον ένα επεισόδιο (με το φαρμακωμένο ζωνάρι) στην προσέγγιση της μητριάς, διότι στα λαϊκά παραμύθια έχουμε πάντα το στοιχείο της τριαδικότητας, που στην συγκεκριμένη καταγραφή λείπει.  Τέλος, επέλεξα να ενσωματώσω κάποια ηχητικά εφέ, εφόσον η τεχνολογία μας δίνει αυτήν την δυνατότητα, πάντα όμως με φυσικούς ήχους, από τη φωνή μου και από τα απλά μουσικά μου όργανα, χωρίς να “προδίδω”, θέλω να πιστεύω, τη λιτότητα που αποτελεί βασικό γνώρισμα της λειτουργικότητας της αφήγησης των λαϊκών παραμυθιών.  Σάσα ΒούλγαρηΕπαγγελματίας αφηγήτρια & εκπαιδεύτρια αφήγησης

    19 min
  4. Η κόρη του πλατάνου

    06/07/2022

    Η κόρη του πλατάνου

    Η «Κόρη του Πλατάνου» προέρχεται από τη συλλογή παραμυθιών Χ.Ν. Παπαδόπουλου - Κ.Ν. Δεμερτζή, η οποία περιλαμβάνεται στον Δ' τόμο των Μικρασιατικών Χρονικών (1948). Στη συλλογή το παραμύθι φέρει την ένδειξη ΙΔ' και ο τίτλος ανήκει στον σημερινό αφηγητή Κ. Γάκη. Το συγκεκριμένο παραμύθι αφηγήθηκε στους επιμελητές η Παρασκευή Βερώνη «[...] ετών 60, αγράμματη γυναίκα απ' τα Βουρλά, απ' όπου έφυγε στα 1922».  Γεννημένη στη Νάξο, η "κόνα" Παρασκευή Βερώνη εγκαταστάθηκε σε νεαρή ηλικία στη Σμύρνη και η «Κόρη του Πλατάνου» ήταν ένα από τα παραμύθια που τής αφηγούνταν η μητέρα της. Ωστόσο, όπως δηλώνει η "κόνα" Βερώνη, το άκουγε συχνά και από άλλες γειτόνισσες των Βουρλών.    Το παραμύθι, η ταυτότητα του οποίου εντοπίζεται κάπου μεταξύ Νάξου και Σμύρνης, συναντάται ακόμα και σήμερα στη Νάξο. Μέσω των προσφύγων από τη Σμύρνη, το παραμύθι διαδόθηκε και σε άλλες περιοχές, όπου παραλλαγές συνεχίζουν να ακούγονται.  Αφήγηση: Κώστας ΓάκηςΜουσική, Sound design: Κώστας Γάκης

    10 min
  5. Η βασιλοπούλα τσοπανάκι

    15/04/2022

    Η βασιλοπούλα τσοπανάκι

    Το παραμύθι "H Βασιλοπούλα βοσκοπούλα" (τσοπανάκι στο πρωτότυπο) προέρχεται από τη συλλογή παραμυθιών Παπαδοπούλου-Δεμερτζή, όπως αυτή παρουσιάζεται στον Δ' τόμο των Μικρασιατικών Χρονικών. Τα περισσότερα παραμύθια της συλλογής αυτής δεν ταυτίζονται με κάποια συγκεκριμένη περιοχή της Μικράς Ασίας. Πιθανότατα παραλλαγές τους κυκλοφορούσαν σε όλα τα μήκη και πλάτη της μικρασιατικής ενδοχώρας. Παρόλα αυτά, τα παραμύθια έχουν "γονείς". Το συγκεκριμένο παραμύθι αφηγήθηκε στους μελετητές η Κακουλή Κατσίφου, από τη συνοικία Τσιφλίκι του Αγίου Γεωργίου, στα νοτιοανατολικά της Σμύρνης. Όπως εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες της περιοχής, η Κακουλή Κατσίφου εγκατέλειψε τη Σμύρνη το '22. Η πολύτιμη αυτή μαρτυρία -ένα είδος προφορικής ιστορίας- μας συνδέει τόσο με τη Σμύρνη της εποχή που βασιλοπούλες γίνονταν βοσκοπούλες όσο, και κυρίως, με τη Σμύρνη πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή.  Αφήγηση: Καλλιόπη ΛιαδήΜουσική: Ευφροσύνη Πάτρα

    12 min
  6. Το γενναίο βασιλόπουλο

    11/03/2022

    Το γενναίο βασιλόπουλο

    Το παραμύθι αυτό καταγράφηκε στο χωριό Κόλντερε, το οποίο βρίσκεται βορειοανατολικά της Σμύρνης, στη διοικητική επαρχία της Μαγνησίας, της σημερινής Μανίσας (Manisa) και περιλαμβάνεται στον 7ο τόμο των Μικρασιατικών Χρονικών. Στην περιοχή εγκαταστάθηκαν ελληνορθόδοξοι πληθυσμοί ήδη από τα μέσα του 18ου αιώνα, ενώ στις αρχές του 20ού ο πληθυσμός ήταν στην πλειονότητά του ελληνικός. Παρά τη συγκριτικά «ελάσσονα» σημασία του χωριού Κόλντερε, αποδεικνύεται ξεκάθαρα μια πληθώρα κοιτίδων ελληνισμού στην περιοχή. Ασχέτως του γεωγραφικού μεγέθους, η Μικρά Ασία είχε διάσπαρτες εστίες ελληνισμού, η πλειονότητα των οποίων είχε τη δική της παράδοση. Ενδιαφέρον στοιχείο αποτελεί η τυπολογία του παραμυθιού, καθώς ακούγοντάς το, πολλοί θα διαπιστώσουν ότι έχουν ακούσει παραλλαγές του από άλλες περιοχές της Ελλάδας ή και της Μικράς Ασίας. Στο πλαίσιο της δράσης "Παραμύθια της Μικράς Ασίας", ετοιμάσαμε και προσφέρουμε μια ψηφιακή έκδοση με τα παραμύθια από το Κόλντερε. Το υλικό είναι διαθέσιμο σε μορφή pdf και epub εδώ, και μπορείτε να το κατεβάσετε δωρεάν και να το διαβάσετε σε υπολογιστή, smartphone, tablet και ebook reader. Αφήγηση: Σάσα ΒούλγαρηΜουσική, Sound design: Σάσα Βούλγαρη

    28 min

Acerca de

Μια σειρά ηχητικών αφηγήσεων από το Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη, που φιλοδοξούν να φέρουν τους ακροατές σε επαφή με τη λαογραφική παράδοση της Μικράς Ασίας, έτσι όπως αυτή μεταφέρθηκε μέσα από την ιστορική πηγή των Μικρασιατικών Χρονικών. Τα Μικρασιατικά Χρονικά αποτελούν την πρώτη συστηματική καταγραφή παραδόσεων από τη Μικρά Ασία, σχεδόν αμέσως μετά την Καταστροφή. Οι ιστορίες οφείλουν μεγάλο μέρος της γοητείας τους στους αφηγητές. Η γνωστή παραμυθού και πρωτοπόρος της νεο-αφήγησης Σάσα Βούλγαρη, ο πολυπράγμων σκηνοθέτης-ηθοποιός Κώστας Γάκης, και η εικαστικός- αφηγήτρια Καλλιόπη Λιαδή είναι οι καλλιτέχνες που αφηγούνται με τον δικό τους μοναδικό τρόπο παραμύθια που επέλεξαν οι ίδιοι μέσα από τα Μικρασιατικά Χρονικά.

También te podría interesar

Para escuchar episodios explícitos, inicia sesión.

Mantente al día con este programa

Inicia sesión o regístrate para seguir programas, guardar episodios y enterarte de las últimas novedades.

Elige un país o región

Africa, Oriente Medio e India

Asia-Pacífico

Europa

Latinoamérica y el Caribe

Estados Unidos y Canadá